Thesis Review III : จิตนาการปลายด้ามขวาน : อ่าน "ภูมิศาสตร์ในจินตนาการ" ผ่านนวนิยายจังหวัดชายแดนภาคใต้

 

Thesis Review III :

"จิตนาการปลายด้ามขวาน : อ่าน "ภูมิศาสตร์ในจินตนาการ" ผ่านนวนิยายจังหวัดชายแดนภาคใต้"

 

สมัชชา นิลปัทม์

คณะวิทยาการสื่อสาร มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ วิทยาเขตปัตตานี

 

        ปริทัศน์วรรณกรรมครั้งนี้ เป็นการอ่านงานที่ชื่อ "จิตนาการปลายด้ามขวาน : อ่าน "ภูมิศาสตร์ในจินตนาการ" ผ่านนวนิยายจังหวัดชายแดนภาคใต้" ของ ศรัณย์ วงศ์ขจิตร ซึ่งเป็นวิทยานิพนธ์ระดับปริญญาโทหลักสูตรรัฐศาสตรมหาบัณฑิต สาขาการปกครอง คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ พ.ศ. 2555 โดยมี ศ.ดร.ชัยวัฒน์ สถาอานันท์ เป็นที่ปรึกษาวิทยานิพนธ์

 

        ทำไมผมจึงหยิบเล่มนี้นี้มาศึกษา มีเหตุผลประกอบบางประการคือ 1) โดยส่วนตัวผมสนใจเรื่องปัญหาจังหวัดชายแดนภาคใต้ ดังนั้นไม่ว่าสาขาวิชาใดโดยเฉพาะด้านมนุษยศาสตร์สังคมศาสตร์ หากศึกษาเรื่องชายแดนใต้ก็จะเข้าติดตามอ่านดู (หลักๆ ในฐานะนักเรียนการสื่อสาร ก็จะดูว่าไปเกี่ยวข้องกับสื่ออะไร) 2) โดยส่วนตัวผมเป็นคนสนใจงานวรรณกรรมอยู่บ้าง ถ้าพบว่ามีวรรณกรรมที่มีฉากเกี่ยวกับจังหวัดชายแดนภาคใต้ก็จะติดตามอ่านแทบทุกเรื่อง 3) แปลกใจงานของคณะรัฐศาสตร์แต่กลับสนใจศึกษาวรรณกรรมเป็นวัตถุในการศึกษา 4) โดยส่วนตัวผมชอบงานของ อ.ชัยวัฒน์ ทั้งสไตล์การสอน การคอมเมนต์และปาฐกถา เมื่อสำรวจดูพบว่าอาจารย์เป็นที่ปรึกษาของงานชิ้นนี้ก็เลยอยากที่จะลองอ่านดู

       

        วรรณกรรมเกี่ยวกับการศึกษารัฐศาสตร์อย่างไร ผมยังไม่มีคำตอบที่แจ่มชัดนัก แต่มีข้อสังเกต 2 ประการคือ

1) คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ มีรายวิชา ร.405 สัมนาการเมืองและนวนิยาย ในระดับปริญญาตรีโดย มีผู้สอนคือ ศ.ดร.ชัยวัฒน์ สถาอานันท์ 2) เมื่อลองรีวิวประเภทของการสื่อสารทางการเมืองก็พบว่า มีผู้เคยแบ่งกลุ่มการศึกษาขอบข่ายของการศึกษาการสื่อสารทางการเมืองว่าแบ่งออกได้เป็นหลายกลุ่ม การศึกษาวรรณกรรมกับการเมือง นั้นถูกจัดกลุ่มของการ "กล่อมเกลาทางการเมือง" หมายถึง การที่สังคมใช้สื่อต่างๆ ในการส่งผ่านความความรู้ ทัศนคติ วัฒนธรรมทางการเมือง ส่งผ่านไปยังคนรุ่นต่อรุ่น โดยมีเป้าหมายในการสร้างความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน หรือการกล่อมเกลาโดยผู้ปกครองเพื่อให้ผู้ใต้ปกครองเลื่อมใสศรัทธา รักษาอำนาจนำ – ครองความเป็นเจ้า โดยไม่ได้เน้นการโน้มน้าวอย่างตรงไปตรงไปมา แต่เป็นไปในลักษณะต้องใช้เวลากว่าจะบรรลุผล

 

        ที่มาของการศึกษาของศรัณย์นั้นแหกกรอบที่ครอบงำความคิดเราอยู่มาก งานของเขาตั้งคำถามอย่างท้าทายว่า "สำหรับสังคมไทยเหตุใดวิธีการแก้ไขปัญหาจังหวัดชายแดนใต้ที่เกี่ยวข้องกับโครงสร้างอำนาจรัฐและเกี่ยวพันกับเขตอำนาจอธิปไตยของไทยอย่าง เช่น การคิดถึง “เขตปกครองตนเอง” (autonomy) เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นได้ยากหรืออย่างน้อยที่สุดยุ่งยากกว่าที่จะถูกพูดถึงอย่างเปิดเผยในพื้นที่สาธารณะ มิพักต้องกล่าวถึงการที่จะมีพรรคการเมืองสักพรรคหนึ่งที่อาจจะมาจากพื้นที่ชายแดนใต้เลือกที่จะชู “การแบ่งแยกดินแดน” เป็นนโยบายของพรรค" ต่อข้อสงสัยข้างต้น เป็นคำถามที่ท้าทายและหลุดกรอบความคิดความเชื่อมาก โดย เฉพาะมาตราที่ 1 ในรัฐธรรมนูญไทยว่าด้วยราชอาณาจักรไทยเป็นหนึ่งเดียวที่จะแบ่งแยกมิได้

 

 

        ความรู้สึกเมื่ออ่านงานของศรัณย์ จะพบว่าค่อนข้างมีความซับซ้อนทั้งในข้อเสนอและการใช้ภาษา (ผมเคยพบการเขียนแบบนี้เหมือนกันในงานชื่อ “ฉีกแผ่นดิน"[1]  ของ ดันแคน แม็คคาโก (2555) เพื่อจะทำความเข้าใจงานชิ้นนี้ให้ชัดเจน จึงต้องอธิบายแกนกลางทางความคิดของนี้งานนี้ก่อนโดยผู้วิจัยอาศัยแนวคิด “ภูมิศาสตร์ในจินตนาการ” ของ Edward Said (1978) และ “ประวัติศาสตร์แบบราชาชาตินิยม” ของ ธงชัย วินิจจะกูล (2544) เป็นกรอบแนวทางในการศึกษาในครั้งนี้

 

        งานศึกษาเรื่อง จิตนาการปลายด้ามขวาน : อ่าน "ภูมิศาสตร์ในจินตนาการ" ผ่านนวนิยายจังหวัดชายแดนภาคใต้ ของ ศรัณย์ วงศ์ขจิตร มีคำถามนำวิจัยดังนี้คือ

        1. ภายใต้ภูมิศาสตร์ในจินตนาการ "ขวานทอง" ในนวนิยาย สร้างและมอบอารมณ์ความรู้สึกต่อพื้นที่จังหวัดชายแดนภาคใต้อย่างไร เปรียบเทียบก่อนและหลังปี พ.ศ.2547

        2. และในนวนิยายจัดการหรือให้ภาพความสัมพันธ์ของผู้คนที่ปลายด้ามขวาน ในฐานะ "ความเป็นอื่น" ของความเป็นไทยเหล่านั้นอย่างไรบ้าง

 

วัตถุประสงค์การวิจัย

        1. เพื่อศึกษาว่าก่อนและหลังปี พ.ศ. 2547 ในนวนิยายร่วมสมัยของไทยได้สร้างความรู้สึก ของไทยได้สร้างความรู้สึกต่อพื้นที่จังหวัดชายแดนภาคใต้อย่างไร เพื่อดูว่ามีความเปลี่ยนแปลงใดเกิดขึ้นบ้างหรือไม่

        2. และเพื่อศึกษาว่าในนวนิยายเรื่องต่างๆ นั้น ได้จัดการหรือให้ภาพความสัมพันธ์กับตัวละครที่มีอัตลักษณ์มลายูมุสลิมในฐานะ "ความเป็นอื่น" ของความเป็นไทย เพื่อดูว่าความเป็นไทยและความเป็นอื่นนั้นมีรูปแบบความสัมพันธ์เปลี่ยนแปลงไปบ้างหรือไม่ อย่างไร

 

ภูมิศาสตร์ในจินตนาการ

        ชื่อคอนเซ็ปแปลกที่ดูเหมือนจะเข้าใจได้ยากนี้ เป็นแนวคิดของ เอ็ดเวิร์ด ซาอิด (E.Said) เพื่อใช้อธิบายแนวคิดหลักอันสำคัญของเขาคือ  “Orientalism” ว่าเกิดขึ้นได้เพราะวางอยู่บนการคิดเชิงพื้นที่ (Spatial) หรือภูมิศาสตร์ที่ทำให้เกิดการแบ่งแยก (distinction) ความเป็นตะวันตกหรือยุโรป (the Occident) กับตะวันออก (the Orient) ขึ้นในจินตนาการ โดยสังเกตจากการที่มนุษย์อาศัยความรู้สึก "คุ้นเคย/ไม่คุ้นเคย" ในการแบ่งเขตแดนว่าตรงไหนใช่หรือไม่ใช่ ซาอิดกล่าวว่า ลักษณะเช่นนี้มีความเป็นสากลมาก เพราะเมื่อมนุษย์ลงหลักปักฐานที่ใดแล้วก็จะสร้างเขตแดน (Boundaries) เพื่อกำหนดว่าเป็นพื้นที่ๆ เราอาศัยว่าเป็น "พวกเรา" ภายใต้ความรู้สึกที่คุ้นเคย (familiar space) ในขณะที่เลยไปจากอาณาเขตที่กำหนดไว้ รวมถึงความรู้สึกภายในที่ไม่คุ้นเคยก็จะเป็น "พวกเขา" และถือว่าเป็น "คนอื่น" ทั้งยังมีลักษณะตามอำเภอใจ (arbitrary) โดยไม่ต้องการรับฟังจากฝ่ายอื่น เพราะรู้สึกเพียงพอแล้วสำหรับ "เรา" ที่สร้างเขตแดนขึ้นมาภายในของเราเอง ดินแดนของ "พวกเขา" จึงมีความตรงกันข้ามอย่างไม่สมมาตร กับ "พวกเรา"

ดินแดนเหล่านั้นแหละผู้คน ณ ที่แห่งนั้น จึงมีความด้อยกว่าเรา E.Said ชี้ให้เห็นว่า ความเป็นยุโรปจึงต้องสร้าง "ตะวันออก" ขึ้นมาในฐานะผู้อ่อนแอ ล้าหลังกว่า ไม่อาจปกครองตัวเองได้ ฯลฯ เพื่อนิยามว่ายุโรปเข้มแข็งและเจริญกว่าจึงสมควรมาปกครอง

 

        "เขตแดน" จึงมิใช่แค่สัญลักษณ์ในทางกายภาพ (physical space) แต่ยังมีการสร้างภูมิศาสตร์ขึ้นในจินตนาการ (Imaginative geography) ขึ้นมาคู่กันผ่านปฏิบัติการต่างๆ โดยเฉพาะปฏิบัติทางวัฒนธรรม ซึ่งเคลื่อนไหว หยืดหยุนไปมาได้ สำหรับผู้ที่คิดจะแย่งชิงครอบครองดินแดนใด มิเพียงต้องต่อสู้ยึดครองดินแดนในทางกายภาพ แต่ยังต้องต่อสู้แย่งชิงจินตนาการถึงดินแดนนั้นด้วย[2]

 

        ศรัณย์ ย้ำว่า เพื่อทำความเข้าใจปัญหาชายแดนภาคใต้ ณ ตำแหน่งแห่งที่ปัจจุบันในอาณาเขตรัฐไทยจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องเข้าใจด้วยว่า "รัฐไทย" มีภูมิศาสตร์ในจินตนาการต่อชายแดนใต้เช่นไรและมีที่มาอย่างไร

 

จินตกรรมขวานทอง : จินตกรรมหลัก, จินตกรรมภูมิศาสตร์แห่งชาติ, เอกภาพของชาติ

        มีข้อพิจารณาว่าด้วย "ดินแดน" ว่าเป็นประเด็นทาง "กายภาพ" หรือ "จินตภาพ" เป็นส่วนสำคัญที่ทำให้เกิดสิ่งที่เรียกว่า "ชาติ" ข้อพิจารณาประเด็นแรกของ แอนโทนี ดี สมิท (A.D.Smith, 1999, อ้างในศรัณย์ 2555) ชี้ว่าแผ่นดินเป็นพื้นที่ทางกายภาพที่ทุกคนคิดถึงร่วมกัน มีความเป็นรูปธรรมดำรงอยู่ข้ามกาลเวลา เป็นชุมชนทางชาติพันธุ์ โดยการก่อร่างชุมชนอาศัยแผ่นดินเป็นจุดเริ่มต้นของความทรงจำของชุมชน ความเป็นชาติจึงเชื่อมโยงกับการอ้างสิทธิเหนือดินแดน ด้วยเหตุนี้จึงอย่าแปลกใจถ้าผู้คนในชาติจะพร้อมสละชีพเพื่อชาติ

 

        ขณะที่อีกกระแสหนึ่งอย่าง เบเนดิค แอนเดอร์สัน (B.Anderson, 1996) ชี้ว่าชาติมีขอบเขตที่จำกัดและถูกจินตนาการขึ้นว่าเป็น "ชุมชนทางการเมืองที่ถูกจินตนาการขึ้น" โดยถูกทำให้มีคนที่รู้สึกว่ามีขอบเขตและอธิปไตยมาตั้งแต่กำเนิด แอนเดอร์สัน ชี้ว่า แม้ประเทศที่มีขนาดเล็กที่สุด ผู้คนก็ยังไม่สามารถยังรู้จักพลเมืองของประเทศได้ทั้งหมด แต่ถึงกระนั้นทุกคนต่างมี "ภาพ" (Image) ของชาติได้ร่วมกันได้ ทั้งยังสร้างความรู้สึกให้เกิดเป็น "ชุมชน" (community) โดยทำให้รู้สึกเป็นภราดรภาพในแนวระนาบอย่างลึกซึ้ง (as deep, horizontal comradeship) จุดร่วมเช่นเดียวกับที่ สมิทกล่าวไว้ข้างต้นว่า พลังของความเป็นชาติเช่นนี้สามารถกระตุ้นให้คนนับล้านยอมตายเพื่อชาติเพื่อจินตนาการอันนั้น

 

        นิยามเรื่อง "ชาติ" และ "ชาตินิยม" ระหว่างสมิทกับแอนเดอร์สัน มีความแตกต่างกันอยู่บางประการ โดยสมิท ระบุว่า ชาตินิยมแม้จะเกิดขึ้นในยุคสมัยใหม่ แต่ก็ยังมีเชื้อมูลมาจากยุคก่อน โดยกลุ่มคนหรือกลุ่มชาติพันธุ์เชื่อว่ามีร่วมกันหรือชุมชนทางชาติพันธุ์ (ethnic community) คือแผ่นดินที่คนบางกลุ่มเชื่อว่าเป็นบ้านเกิดของกลุ่มตน จึงถูกเรียกว่า  “Primordialism” ขณะที่ความคิดของแอนเดอร์สันเป็นแบบ “Constructivism” โดยชาติแบบนี้จึงเป็นสิ่งที่ถูกสร้างขึ้นมิได้ดำรงอยู่ก่อนสมัยใหม่ จินตนาการที่สำคัญก็คือจะต้องทำให้เกิดภาพของภูมิศาสตร์แห่งชาติก็คือต้องทำให้เกิดความรู้สึกเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันหรือเกิดบนแผ่นดินเดียวกัน ที่มีความท้าทายต่อการ "เชื่อม" พลเมืองจากแต่ละภูมิภาค ต่างวัฒนธรรม ให้มีความรู้สึกว่าเกิดบนแผ่นดินเดียวกัน

 

        อย่างไรก็ตาม เมื่อมี "จินตกรรมภูมิศาสตร์แห่งชาติ" (national imagined geography) จึงต้องมีภูมิศาสตร์ในจินตนาการควบคู่ภูมิศาสตร์เชิงกายภาพ เมื่อมันทำงานผสานกันกันเป็นอย่างดีแล้ว ก็จะสร้าง "ตัวตน" ของประเทศขึ้นมาด้วย โดยกรณีของรัฐชาติไทย – สยาม มักถูกจินตนาการให้เป็นรูปขวานโบราณ หรือ "ขวานทอง" โดยบรรจุอุดมการณ์เข้าไปในรูปสัญญะนั้นด้วย โดยเฉพาะปลายด้ามขวาน จึงสร้างจินตนาการต่อจังหวัดชายแดนภาคใต้อย่างเลี่ยงเสียมิได้

       

“ชาตินิยม" ฉบับไม่เป็นทางการ

        ในงานเขียนเรื่อง Imagined Community ของแอนเดอสันที่กล่าวว่า รัฐมีบทบาทอย่างมากในการเผยแพร่ต่อ "ชาตินิยมแบบทางการ" และสามารถบงการได้อย่างสมบูรณ์ แล้วพลังของชาตินิยมนั้นทำงานผ่านรัฐเท่านั้นล่ะหรือ ข้อวิจารณ์อันนี้ถูกแย้งโดยธงชัยว่า เป็นข้อสรุปที่ดูง่ายเกินไปและละเลยพลังสังคมอื่นๆ นอกเหนือจากภาครัฐ โดยเฉพาะในภาคประชาสังคม (civil society) เพราะอาจจะมีทั้งบทบาทที่สนับสนุนส่งเสริม ต่อต้าน ต่อรองกับจินตกรรมฉบับทางการก็ได้

        ข้อวิจารณ์อันนี้นำมาสู่เหตุผลของศรัณย์ในการที่จะเลือกศึกษา "สังคมไทย" มากกว่าพื้นที่ "รัฐไทย" ว่าปัจจุบันมีภูมิศาสตร์ทางจินตนาการเช่นไร ดังนั้นวัตถุการศึกษาที่เขาเลือกจึงควรเป็นสิ่งที่รัฐเข้ามายุ่มย่ามน้อยที่สุด ซึ่งสิ่งนั้นคือ "นวนิยาย"

 

ทำไมต้องมองผ่าน "นวนิยาย"

        ศรัณย์อ้างอิงความคิดของ ซาอิด (1993) ที่ชี้ให้เห็นความสำคัญของ "วัฒนธรรม" กับ "จักรวรรดินิยม" กล่าวคือ หากจักรวรรดินิยมคือภาคปฏิบัติการ ทฤษฎี ทัศนคติและความพยายามในการปกครองดินแดนอันห่างไกลจากศูนย์กลางของยุโรป นอกจากปัจจัยทางเศรษฐกิจการเมืองแล้ว ยังมีปัจจัยผลักดันที่สำคัญคือ วัฒนธรรมที่ดำรงอยู่ในรูปของ รูปแบบทางวัฒนธรรม (Cultural form) (ซึ่งเป็นกลไกครอบงำทางความคิดก็คือ “สื่อ” นั่นเอง) ที่ซาอิดให้ความสำคัญมากเป็นพิเศษ คือ "นวนิยาย" ซึ่งบรรจุเรื่องราวแปลกๆ จากดินแดนอันห่างไกล ส่งผลให้เกิดโครงสร้างของทัศนคติและแหล่งอ้างอิงบางลักษณะขึ้น โครงสร้างเช่นนี้เอื้อให้เกิดความคิดที่จะครอบครองดินแดนของผู้อื่น การกระทำในนามของความศิวิไลซ์ เพื่อปลดปลดปล่อยผู้อื่นจากความล้าหลัง โดยที่ก่อนจะปลดปล่อยก็ต้องได้รับการปกครองเสียก่อน

 

        “นวนิยาย” ในที่นี่จึงมีฐานะเป็นผลิตผลทางวัฒนธรรมได้ถูกใช้ผลิตสร้าง “โครงสร้างของทัศนคติและสิ่งอ้างอิง” (a structure of attitude and reference) ตามข้อเสนอต่อซาอิด เมื่อพิจารณาต่อกรณีปัญหาจังหวัดชายแดนใต้ ที่สามารถพิจารณาความสัมพันธ์ระหว่าง “สยาม” ในฐานะเจ้าจักรวรรดินิยม และ “ปาตานี” ในฐานะอาณานิคมใต้ปกครองของสยาม[3]

 

        การอ่านนวนิยายอย่างแพร่หลายในยุโรปช่วงศตวรรษที่ 19-20ตามข้อเสนอของซาอิดจึงดูสมเหตุสมผล เนื่องจากผลผลิตทางวัฒนธรรมจากสื่ออื่นๆ ยังคงมีไม่มากนัก เช่นเดียวกับที่แอนเดอร์สันก็เสนอว่าทุนนิยมการพิมพ์และนวนิยายก็มีส่วนช่วยให้จินตนาการของชาติร่วมกันเป็นไปได้ ข้อท้าทายที่สำคัญก็คือ การเลือกศึกษา "นวนิยาย" ในการนำมาเป็นวัตถุศึกษาโดยเฉพาะเรื่องชายแดนภาคใต้ในบริบทศตวรรษที่ 21 ที่มีสื่อมวลชนเป็นแหล่งผลิตวัฒนธรรมใหญ่อยู่หลายชนิดจะยังสมเหตุสมผลอยู่หรือไม่

 

        ศรัณย์ยังยืนยันที่จะใช้ "นวนิยาย" เป็นวัตถุในการศึกษายังมีความสมเหตุสมผล เป้าหมายของเขายังคงวนเวียนอยู่ที่โจทย์ว่า "สังคมไทย" มีจินตนาการถึงจังหวัดชายแดนภาคใต้อย่างไร และเพื่อยืนยันหน่วยการศึกษาระดับพื้นที่ทางสังคม อันเป็นพื้นที่ที่รัฐเข้าไปยุ่มย่ามน้อยที่สุดกว่าสื่ออื่นตั้งแต่กระบวนการผลิตและเผยแพร่น้อยที่สุดก็จะยังคงเป็น "นวนิยาย"

 

การศึกษาและข้อค้นพบ

        การศึกษาของศรัณย์ใช้การอ่านและตีความนวนิยายโดยอิงกับแนวคิด“ศาสตร์การตีความ”(Hermeneutics) ของ Gadamer ที่เปิดโอกาสให้กับผู้วิจัยได้ถามคำถามและสนทนากับตัวบทเพื่อสร้างความเข้าใจทั้งต่อตัวบทโดยนวนิยายที่เลือกมามี10เรื่องแบ่งเป็น 3 ยุค คือ 1.ยุคความรุนแรง 2510-2520 2.ยุคความรุนแรงอ่อนตัว 2520-2547 และ3.ยุคความรุนแรงผงาด 2547—ปัจจุบันดังนี้

 

        1. ยุคความรุนเเรงก่อตัวปี พ.ศ.2510-2520เป็นช่วงที่ไทยเผชิญกับปัญหาคอมมิวนิสต์ ทหารพยายามกดปัตตานีเป็น2เท่าเพื่อพัฒนาความมั่นคงของประเทศ นวนิยายที่ออกมาคือ 1) ‘ปุลากง’และ 2) ‘ผีเสื้อเละดอกไม้’ (เรื่องหลังรัฐนำไปเป็นหนังสืออ่านนอกเวลา) โดยนวนิยายเหล่านี้เข้าไปช่วยสร้างความชอบธรรมว่าสิ่งที่รัฐไทยทำเป็นสิ่งที่ถูกต้องเเล้ว

 

        2. ยุคความรุนเเรงอ่อนตัวพ.ศ.2520-2547มีการต่อสู้ทางการทหารเบาบางนวนิยายที่ศึกษาได้แก่ 3) ‘ปอเนาะที่รัก’พูดถึงครูเเละตำรวจที่เข้าไปช่วยเหลือนวนิยายเรื่อง  4) ‘ซือโก๊ะ เเซกอ’เสนอด้านที่ตรงกันข้ามคือมีการด่าตำรวจกล่าวคือ ถ้ารัฐไทยดำเนินนโยบายดีก็จะไม่เกิดปัญหา เเต่ก็จบด้วยว่าพื้นที่ดังกล่าวเป็นของประเทศไทย ส่วนเรื่อง 5) ‘หมู่บ้านในหุบเขา’ เเละ 6) ‘ไฟใต้’ มีจุดร่วมคือ เจ้าหน้าที่รัฐเป็นคนคลี่คลายความขัดเเย้ง เเละความเป็นมลายูชัดเจนหายไปโดยพยายามบอกว่า พวกที่จะเเบ่งเเยกดินเเดนคือพวกที่หลงผิดเเต่สามารถกลับตัวกลับใจได้ คือการสยบต่ออำนาจรัฐไทย กดความเป็นมลายู อิสลามจึงเด่นขึ้นทำให้เรื่องสงครามทางศาสนารุนเเรงขึ้นมาในปีพ.ศ.2547

 

        3. ยุคความรุนเเรงผงาด พ.ศ.2547-ปัจจุบัน เป็นยุคที่คนในศาสนาถูกเป็นเป้ามากขึ้นเรื่อยๆ ซึ่งมีนวนิยายหลายเรื่องที่เขียนขึ้น ได้แก่ 7) ‘รัฐปัตตานี’ และ 8) ‘กรณีฆาตกรรมโต๊ะอิหม่ามฯ’ มีจุดร่วมกันคือผู้เขียนเลือกใช้กลวิธีเล่าเรื่องบอกว่า ตนเป็นกลาง เเต่สุดท้ายก็วางความสำคัญของกรุงเทพฯ ว่ามลายูภูมิใจ หมายถึงความคิดที่สร้างจินตนาการการยอมรับว่า กรุงเทพฯ อยู่เหนือกว่า ส่วนเรื่อง 9) ‘พรมเเดน’ เเละ 10) ‘มากกว่ารัก...จากวีรบุรุษยะลา’ มีจุดร่วมคือ มีตัวละครหลักตระหนักว่าภารกิจของตนนั้น เพื่อ ‘ถวายในหลวง’ มองปัญหาว่ามุสลิมก่อการร้าย การทำให้ทันสมัย เเนวคิดว่าอารยธรรมต้องขัดกันอย่างเดียวคือหลังจากยุคสงครามเย็น ที่เป็นความขัดแย้งระหว่างประเทศเสรีประชาธิปไตยกับประเทศคอมมิวนิสต์ได้สิ้นสุดลง โลกในยุคถัดมาจะขัดแย้งกันทาง "วัฒนธรรม"  หรือ "อารยธรรม"[4]แทนเเละพยายามจัดฉากเพื่อให้รัฐไทยดูดี

 

        ศรัณย์พบการทำงานที่ประสานกันระหว่างพื้นที่การทำงานของรัฐ กับพื้นที่การทำงานของสังคม โดยพบว่า

"ขณะที่รัฐเขียนนโยบาย สังคมก็เขียนนวนิยาย"[5] กล่าวคือ รัฐและสังคมทำงานสอดรับสนับสนุนว่า กรุงเทพฯ เป็นศูนย์กลาง ปาตานีถูกผนวกโดยชอบธรรมความรู้สึกถึง ‘เกียรติยศ’ เริ่มถูกใช้เป็น ‘โครงสร้างของทัศนคติและแหล่งอ้างอิง’ ของสังคมไทยในการสร้างความชอบธรรมในการปกครองพื้นที่จังหวัดชายแดนใต้ เมื่อหมดข้ออ้างอันชอบธรรมที่จะปกครองพื้นที่จังหวัดชายแดนใต้ลงไปเรื่อยๆ ก็เหมือนเรื่องอื่นอีกจำนวนมากในสังคมไทย ที่สุดท้ายก็ต้องขอพึ่งพระบารมีขององค์พระมหากษัตริย์เป็นดั่งที่พึ่งพิงสุดท้าย"

 

        กล่าวโดยสรุป วิทยานิพนธ์ฉบับนี้ต้องการเสนอว่า นวนิยายทั้ง 10 เรื่อง ต่างยอมรับ “จินตกรรมขวานทอง”  ไม่มีนวนิยายเรื่องใดเลยที่ตั้งคำถามกับความชอบธรรมของจินตกรรมอันนี้ในที่นี้หมายถึง “ปาตานี” ว่าได้กลายมาเป็น “จังหวัดชายแดนใต้” ของรัฐไทย โดยมิตั้งคำถาม มิเพียงเท่านั้นยังยืนยันความชอบธรรมในการปกครองและความเหนือกว่าของ “สยาม/กรุงเทพฯ” ที่มีต่อ “ปาตานี/พื้นที่จังหวัดชายแดนใต้” อีกด้วย

 

        ข้อเสนอของศรัณย์ก็คือ วิธีนี้ไม่ได้เป็นการปรับเปลี่ยนเพื่อลดความรุนเเรง ในรัฐไม่จำเป็นต้องมีชาติ ชาติเดียวแต่สังคมไทยจะยอมรับก็ต้องมีนวนิยายออกมาเยอะๆ เพื่อต่อสู้ทางจินตนาการด้วย คนอ่านก็จะค่อยๆเปลี่ยนไปซึ่งไม่ได้เป็นการชี้นำ เเต่เป็นการนำความจริงมาสู้กัน[6]

 

บทสะท้อนต่องานของศรัณย์

        ความรู้สึกจากการอ่านงานครั้งนี้คือรู้สึกว่าเข้าใจยากแต่ประเด็นและข้อค้นพบนั้นน่าสนใจ ผมคิดว่าส่วนหนึ่งเป็นเรื่องของ "สไตล์" การเขียน ซึ่งเป็นการเขียนงานภายใต้การควบคุมของ อ.ชัยวัฒน์ จริงๆ แล้ว งานของ อ.ชัยวัฒน์ นั้นอ่านได้ไม่ยากนัก แต่ในบรรดาลูกศิษย์ลูกหา ก็จะพบการเขียนลักษณะที่มีภาษาหวือหวา สวิงสวาย เช่นนี้ เช่น งานของ เดชา ตั้งศรีฟ้า รวมถึงงานของ ศรัณย์เองด้วย

        ผมยังไม่แน่ใจนักว่า เราจะสามารถเรียกงานในรูปแบบนี้ของ ศรัณย์ จัดไว้ในกลุ่มของ Post-Colonial ได้หรือไม่ เพราะจริงๆ แล้วสังคมไทยเราอาจจะไม่ยอมรับคำๆ นี้ หากใครมาอ้างว่าเรายังเป็น จักรวรรดินิยมน้อยๆ หรือเจ้าอาณานิคมภายใน (Internal colonization) อย่างที่ธงชัยเสนอโดยเฉพาะเรื่องความสัมพันธ์ สยาม – ปาตานี ซึ่งต่อเนื่องมากตั้งแต่การก่อร่าง - สร้างชาติ ในยุคการสร้่างรัฐชาติสมัยใหม่ ซึ่งอันที่จริงเค้าลางเหล่านี้ยังอยู่ในMode ของอาณานิคมอยู่เหมือนกันในฝ่ายผู้ต่อต้านรัฐไทยที่ยังคงมีหลงเหลืออยู่ในปัจจุบัน[7]

 

        ในแง่มุมการวิเคราะห์วรรณกรรมทั้ง 10เรื่อง (ครอบคลุมเกือบ 5ทศวรรษ) ยังช่วยฉายภาพให้เราเห็นว่า การสร้างสรรค์วรรณกรรมของไทย โดยเฉพาะเรื่องราวที่มีฉากและเหตุการณ์เกี่ยวข้องกับจังหวัดชายแดนภาคใต้/ ปาตานี     ยังคงวนเวียนอยู่กับการนำเสนอภาพตัวแทน "ภารกิจของความความเป็นไทย" (Thai burden) จากส่วนกลาง ในการอุทิศตนและทำหน้าที่เพื่อปลดปล่อยพื้นที่ชายขอบอันห่างไกลและล้าหลัง[8] ทั้งยังไม่สามารถที่จะหลุดไปจากกรอบการมองเรื่องเล่าหลัก (Grand narrative) ว่าด้วยความเป็น "รัฐเดี่ยว" อันมี รัฐธรรมนูญมาตราที่ 1 รองรับออกไปได้ งานของศรัณย์ชี้ให้เห็นพัฒนาการอันนี้ตามยุคที่เขาได้แบ่งมาให้เห็นและท้าทายมาแล้วตั้งแต่ตอนต้น ซึ่งหากความคิดนี้ได้ครอบงำอย่าสมบูรณ์ในส่วนกลางแล้ว ในสื่อมวลชนกระแสหลักเองก็ไม่น่าที่จะมีความคิดเหล่านี้แตกต่างกันนัก[9]

        สำหรับแง่มุมที่สำคัญในฐานะนักเรียนการสื่อสารก็คือ สาระสำคัญของ "จินตนาการ" คือการสร้างให้เกิด "ภูมิศาสตร์แห่งชาติ" เพื่อสถาปนาความรู้สึกเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ว่าพลเมืองทุกคนเกิดบนแผ่นดินเดียวกัน จากการอ่านงานของศรัณย์นั้น ยิ่งทำให้เราได้เห็นการทำงานและบทบาทของการสื่อสาร ในฐานะกลไกและหัวหอกสำคัญในการสร้างและถักทอสายสัมพันธ์ของคนในชาติ ในการสร้างความชอบธรรมต่อระบอบการเมืองการปกครอง แต่แทนที่จะใช้กลไกทางอำนาจที่แข็งกร้าว กลับทำให้เห็นการทำงานของ “soft power” ในพื้นที่ภาคสังคมที่ช่วยส่งเสริมให้การครองความเป็นเจ้า (Hegemony) สมบูรณ์ขึ้น ข้อสังเกตของชัยวัฒน์ที่ว่า "ขณะที่รัฐเขียนนโยบาย สังคมก็เขียนนวนิยาย"

 

        อย่างไรก็ตามบทสรุปในย่อหน้าสุดท้าย ของบทสุดท้าย ศรัณย์เสนอที่น่าสังเกตบางประการ เกี่ยวกับอำนาจและความชอบธรรมของสยามต่อจังหวัดชายแดนภาคใต้/ ปาตานีว่า

 

        "นวนิยายสองเรื่องสุดท้ายได้แก่พรมแดน และ “มากกว่ารัก...จากวีรบุรุษยะลา” เริ่มให้ตัวละครหลัก กล่าวอ้างว่า “ภารกิจ” ของเขาและเธอทำไปเพื่อถวายงานแด่องค์พระมหากษัตริย์อย่างเด่นชัดมากขึ้น ซึ่งนี่เองทำให้ผู้วิจัยเห็นว่าเป็นเหมือนการฟ้องถึงอาการที่ Duncan McCargo ซึ่งได้ยืมวรรคทองจากบทกวี “The Second 200 Coming” ของ William Butler Yeats ที่ว่า “Things fall apart; the centre cannot hold” ในช่วงเริ่มต้นของการบรรยายของเขาในหัวข้อ “The Dynamism of Thai Politics: A Post-Colonial View” ณ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ กล่าวคือ ภูมิศาสตร์ในจินตนาการที่มีกรุงเทพฯ เป็นศูนย์กลาง เริ่มที่จะหมดข้ออ้างอันชอบธรรมที่จะทำการปกครอง “ปาตานี/พื้นที่จังหวัดชายแดนใต้” ลงไปเรื่อยๆ (ดาริน อินทร์เหมือน, 2555, ดูในศรัณย์) เหมือนเรื่องๆ อื่น อีกจำนวนมากในสังคมไทย"

 

        ข้อสรุปท้ายสุดของศรัณย์เพียงหนึ่งย่อหน้านี้ ยังวางอยู่บนฐานความคิดหลักของการศึกษาทางรัฐศาสตร์คือการที่ยังไม่ลืมพิจารณาประเด็นว่าด้วย "อำนาจ" และ "ความชอบธรรม" ซึ่งชี้ให้ผู้อ่านเห็นจากพัฒนาการของนวนิยายในช่วง 5 ทศวรรษที่ผ่านมา เป็นความบังเอิญหรืออย่างไรไม่อาจทราบได้ ประเด็นความชอบธรรมกลายเป็นจุดร่วมของมุมมองต่อปัญหาชายแดนภาคใต้ซึ่งทำให้ผมคิดถึงงานของ Duncan McCargo[10] ทั้งๆ ที่มาของการศึกษานั้นแตกต่างกันอย่างสิ้นเชิง โดยศรัณย์นั้นศึกษา "อำนาจ" จากจุดศูนย์กลางของอำนาจ มองผ่านพื้นที่ทางสังคมคือตัวบทใน "นวนิยาย" ขณะที่ McCargo นั้นศึกษา "อำนาจ" ที่แผ่ซ่าน ทำงานอยู่ในระยะปลายสุดบนชายขอบของรัฐผ่านงานภาคสนาม แต่มีข้อสรุปว่าด้วยเรื่อง "ความชอบธรรม" อยู่คล้ายคลึงกันว่า

 

        " … ยากที่ความขัดแย้งในจังหวัดชายแดนภาคใต้ของประเทศไทยจะคลี่คลายลงได้ … สงครามในภาคใต้นั้นไม่สามารถเอาชนะได้ด้วยวิธีการทางการทหาร ถ้อยคำอันนุ่มนวลเกี่ยวกับ “ความยุติธรรม” และ “ความสมานฉันท์” ไม่อาจโน้มน้าวให้ประชาชนทั่วไปเชื่อใจได้เลย ..."

 

        " … หากจังหวัดชายแดนภาคใต้ไม่สามารถสถาปนาการปกครองที่ให้ประชาชนมีส่วนร่วมเสียแล้ว จำนวนเหล่านักรบจะยังเจริญงอกงามต่อไป ก็เพราะว่ารัฐไทยไร้ซึ่งความชอบธรรมที่เพียงพอ โดยหากต้องการเอาชนะพวกเขา สิ่งแรกที่ต้องสถาปนาคือความชอบธรรม"

 

        ประการสุดท้ายแรงบันดาลใจจากการอ่านงานชิ้นนี้ ผมเองก็ตั้งใจอยากที่จะลองประยุกต์มุมของศรัณย์มาศึกษา "เพลง"  ที่พูดถึงชายแดนใต้ ในห้วงสิบปีนี้บ้างเหมือนกันครับ ว่า "สังคมไทย" มองและมีจินตนาการต่อ "ชายแดนใต้/ปาตานี อย่างไร เพราะคุณลักษณะเพลงนั้นดู "สาธารณ์" กว่าแล้วก็ซึมลึกในชีวิตประจำวันมากกว่า "นวนิยาย" เสียอีก