ศาสตราจารย์ โอเด รอชีด อัลญะญูซีย์ เขียน อิมรอน โสะสัน แปล/เรียบเรียง
(ภาพอ้างอิงจาก https://sustainabilitypopulareducation.wordpress.com/2014/07/03/sustaina...)
จุดยืนของอิสลามต่อสามเสาหลักความยั่งยืน (three pillars of sustainability) อันประกอบด้วย เสาหลักด้านสิ่งแวดล้อม ด้านสังคมและด้านเศรษฐกิจ มีดังต่อไปนี้
เสาหลักที่หนึ่ง มิติด้านสิ่งแวดล้อม (และจิตวิญญาณ) (Environment & Spirituality)
โลกทัศน์อิสลามมีลักษณะเด่นอันสำคัญว่าด้วยมิติด้านสิ่งแวดล้อม กล่าวคือ อิสลามได้นำเสนอมุมมองเชิงบูรณาการและเป็นที่ดึงดูดความสนใจต่อความเข้าใจร่วมสมัยเกี่ยวกับแนวคิด “ผลประโยชน์สาธารณะ” (notion of maslaha-public interest) ซึ่งนำไปสู่ความเข้าใจเชิงหลักการของความยั่งยืนในนิยามที่กว้างขึ้น
อิสลามได้ฉายภาพความเป็นธรรมชาติของมนุษย์หรือเนื้อแท้ของความดีงาม (คุณธรรม) ไว้อย่างน่าสนใจ ความเป็นธรรมชาติของมนุษย์มีนัยสำคัญต่อการดำรงชีวิตโดยไม่คิดเบียดเบียนธรรมชาติรอบตัว เพื่อนมนุษย์ด้วยกัน และสิ่งแวดล้อมที่มนุษย์สร้างขึ้น ทำให้เกิดความรู้สึกและตระหนักโดยสมบูรณ์ต่อบทบาทที่มนุษย์ได้รับในฐานะ “ผู้พิทักษ์” (trustee) และ “พยาน” (witness) ต่อสรรพสิ่งทั้งหลาย ในฐานะผู้พิทักษ์ (kholifa) มนุษย์ต้องทำหน้าที่สร้างความมั่นใจให้เกิดขึ้นว่า ทรัพยากรทุกชนิดบนโลกใบนี้จะต้องถูกใช้ไปในวิถีทางอันยั่งยืน (sustainable manner) เท่านั้น
อิสลามยอมรับว่า อันตรายอาจเกิดขึ้นได้ทุกเมื่อ (potential risks) จากการเปลี่ยนแปลงสภาพทางภูมิอากาศ เนื่องมาจากปัญหาการละทิ้งหน้าที่ผู้พิทักษ์ดูแลเอาใจใส่โลกใบนี้ของมนุษย์ มนุษย์ได้กลายเป็นผู้บ่นทำลาย(as mischief-fasad) ด้วยน้ำมือของมนุษย์เอง
นอกจากนั้น อิสลามยังพิจารณาสิ่งมีชีวิตชนิดอื่นๆ (species) ในฐานะ “ประชาชาติ” (nations) เฉกเช่นเดียวกับประชาชาติมนุษย์ คำสอนแห่งอัลกุรอานได้ย้ำเตือนความรู้สึกนึกคิด (mind) และจิตวิญญาณ (soul)ให้พึงระลึกอยู่เสมอว่า ทุนธรรมชาติและทุนทางสังคมที่เรามีอยู่นั้น ต้องเชื่อมร้อยเป็นหนึ่งเดียว(interconnected) และต้องถ้อยทีถ้อยอาศัย (interdependent) ซึ่งกันและกัน
อิสลามสอนว่า สิ่งมีชีวิตทั้งหลาย รวมทั้ง พืช (plants) สัตว์ป่า (wildlife )ต่างก็ทำหน้าที่แซ่ซ้องสรรเสริญ (state of prayer-tasbeeh) พระผู้เป็นเจ้าของพวกมันเหมือนกัน ดังนั้น การสร้างความเสียหาย การทำร้ายสิ่งมีชีวิตอื่นๆ ย่อมหมายถึง การขัดขวางการสดุดีและแสดงความภักดีต่อผู้สร้างสิ่งมีชีวิตทั้งหลายเช่นกัน
“อัลกุรอาน” ไม่ได้ปฏิเสธมนุษย์ที่จะใช้สติปัญญาอันงดงามที่ถูกสร้างขึ้นในการเรียนรู้ธรรมชาติรอบตัว เช่น การทำความเข้าใจเกี่ยวกับ Bio-mimicry ซึ่งหมายถึง นวัตกรรมการเลียนแบบสิ่งมีชีวิตในธรรมชาติมาประยุกต์ใช้ในการแก้ไขปัญหาของมนุษย์ เป็นต้น ทั้งอัลกุรอานและธรรมชาติได้บรรจุสัญญาณต่างๆมากมาย (signs-ayat)ให้เรียนรู้ สัญญาณเหล่านี้ได้อธิบายและนำเสนอเชาว์ปัญญา คำแนะนำต่างๆในการดูแลเอาใจใส่ต่อสติปัญญาให้รู้จักและเข้าใจธรรมชาติอย่างลึกซึ้ง (naturalistic intelligence) นวัตกรรม (innovation) และการเรียนรู้ (learning) ของมนุษย์
นอกจากนี้ อิสลามมีหลักการที่เรียกว่า “อัลเอี๊ยะห์ซาน” (Ihsan) คือ การพยายามบรรลุเป้าหมายความเป็นเลิศ (excellence) และความสมบูรณ์ (perfection) ในการทำความดีทั้งหลาย ประหนึ่งว่าเราแลเห็นพระผู้เป็นเจ้า ทั้งๆที่เราไม่เห็นพระองค์ แต่พระองค์กำลังจ้องมองดูการกระทำของเราตลอดเวลา หลักการข้อนี้เปรียบเสมือน “ตัวขับ” หรือ “เชื้อเพลิง” คอยหล่อเลี้ยงการดูแลเอาใจใส่ ความรับผิดชอบ และความเป็นเลิศของมนุษย์ตลอดเวลา
นอกจากนี้ คำว่า Zohd ซึ่งหมายถึง การใช้ชีวิตแบบเรียบง่าย พอเพียง สมถะ (ไม่ได้แปลความว่าจะทิ้งโลกนี้ แต่ต้องอยู่แบบเข้าใจและไม่หลงใหลไปกับโลกนี้-ดูอัลกุรอานเพิ่มเติมซูเราะฮ์ อัน-นิซาอ์โองการ 77-ผู้แปล) ถือว่าเป็นแนวคิดในหลักการอิสลามที่ส่งเสริมในเรื่องของการอนุรักษ์และการใช้ทรัพยากรธรรมชาติแบบสมเหตุสมผล ส่วนแนวคิดเรื่อง “วะกัฟ”(Waqf) ได้แก่ การบริจาคทรัพย์ในวิถีทางศาสนบัญญัติ(endowment) ส่วนมากจะปฏิบัติกันในภาคประชาสังคม ภาคเอกชน แนวคิดนี้ช่วยให้เกิดเครื่องมือทางเศรษฐกิจ (economic tool) อันสำคัญในการพยุงความมั่นคงทางเศรษฐกิจ-สังคม และความมั่นคงด้านสิ่งแวดล้อม
นอกจากนั้น “วะกัฟ” ได้ชื่อว่า เป็น “พาหนะ” (vehicle) ที่จะนำเราไปสู่การสร้างให้เกิดบริบทความเข้าใจแนวคิดที่เรียกว่า “Corporate Social Responsibility” (CSR) ความรับผิดชอบต่อสังคมและสิ่งแวดล้อมขององค์กรที่ดำเนินกิจการภายใต้หลักคุณธรรมและธรรมาภิบาลอันนำไปสู่การพัฒนาอย่างยั่งยืนและเข้าใจต่อหลักการองค์กรที่เน้นการขับเคลื่อนด้วยคุณค่าทางสังคม (value-based organisation) มากขึ้น
เสาหลักที่สอง มิติด้านสังคม (Social dimension)
ในมิติคำสอนอิสลาม การสิ้นหวังต่อการกำหนดทิศทางทางสังคมย่อมหมายถึง สังคมนั้นๆอ่อนแอเกินกว่าที่จะนำคำสอนอิสลามไปสร้างให้เป็นบรรทัดฐานของสังคมได้ ซึ่งจะส่งผลให้เกิดสภาพเสื่อมโทรมทางระบบนิเวศวิทยา (ecological degradation) และความผิดปกติในสังคม (social alienation) เสาหลักอันที่สองที่กล่าวมานี้ จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องทำความเข้าใจหลักการของแนวคิดสำคัญๆที่เป็นองค์ประกอบ ได้แก่ เรื่องความเสมอภาค (equity) ความยุติธรรมทางสังคม (social justice) การมีส่วนรวมของประชาชน (public participation-shura) และความห่วงใยต่ออนาคตที่มีต่อคนรุ่นใหม่ (the deep concern for future generation) แนวคิดเหล่านี้ อิสลามยอมรับว่า เป็นหลักพื้นฐานสำคัญ (cornerstones)ในมิติทางสังคมต่อความยั่งยืนที่ขาดไม่ได้ ดังนั้น บทบาทหน้าที่ของประชาคมมุสลิม ในฐานะประชาคมแห่งการปฏิบัติ (community of practice) นั่นคือ การผลักดันมาตรฐานกฎเกณฑ์ทางจริยธรรม (ethical code of conduct) และต้องเร่งสร้างความรู้ใหม่ๆบนฐานคุณค่าและผลประโยชน์สาธารณะให้ปรากฏขึ้นในสังคม
หากพิจารณากรอบคิดสำหรับการพัฒนาในแนวทางอิสลาม (Islamic way of development) อิสลามถือว่ามิติเชิงกายภาพ เช่น วัตถุ สิ่งของ (material) และจิตวิญญาณ ( spiritual) เป็นส่วนเติมเต็มซึ่งกันและกัน (complementary) ด้วยเหตุนี้ การมีชีวิตที่ดีที่จะอุทิศเพื่อพระผู้เป็นเจ้าได้นั้น เราต้องฉลาดในการเลือกใช้ประโยชน์จากทรัพยากรเชิงกายภาพให้ดีที่สุดสำหรับการพัฒนาอย่างยั่งยืน ในทางเดียวกัน การกล่าวถึงการพัฒนาแต่ละเลยที่จะทำความเข้าใจมิติด้านจิตวิญญาณไป การพัฒนาก็ไร้ความหมาย เนื่องจากว่า “หัวใจสำคัญของการพัฒนาคือการปกป้องการธำรงไว้ซึ่งเผ่าพันธุ์มนุษยชาติในที่สุด”
ท่ามกลางพลวัตเชิงหลักการทางสังคมที่เกิดขึ้น อิสลามได้ตอกย้ำถึงประเด็นนี้ไว้สองประการด้วยกัน ประการแรก พระผู้เป็นเจ้าเป็นผู้ประทานทรัพยากรต่างๆให้แก่มนุษย์ ดังนั้น มนุษย์ต้องรู้จักใช้ประโยชน์จากทรัพยากรไปในทางที่เหมาะสม ประการที่สอง ต้องมีระบบการจัดสรรทรัพยากรที่เสมอภาคโดยคำนึงถึงสิทธิ์และความเป็นธรรมของทุกฝ่าย ต้องช่วยกันส่งเสริมความสัมพันธ์ที่ดีระหว่างสังคมมนุษย์ด้วยกัน ต้องให้ความห่วงใยต่อผู้อ่อนแอ คนยากจน และคนชายขอบอย่างถึงที่สุด ต้องแบ่งปันทรัพยากรไปยังพวกเขาด้วยความเป็นธรรม
ด้วยเหตุนี้ หากเราต้องการให้สังคมได้ประโยชน์สูงสุดและยั่งยืน การสนับสนุนทางการเงินในอิสลามที่เรียกว่า “ระบบซะกาต” และ “วะกัฟ”นั้น จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องสร้างสิ่งเหล่านี้ให้เป็นจริงผ่านนวัตกรรมเชิงสถาบัน (institutional innovation) และ การปฏิรูป (reform) ระบบการบริหารจัดการที่โปร่งใส
เสาหลักที่สาม มิติด้านเศรษฐกิจ (Economic dimension)
ถึงแม้ว่า ระบบดอกเบี้ยจะเป็นแนวคิดพื้นฐานของระบบธนาคารแบบตะวันตกที่นิยมโดยทั่วไปก็ตาม แต่วิชาเศรษฐศาสตร์อิสลาม (Islamic economics) ได้ห้ามเรื่องระบบดอกเบี้ยอย่างชัดเจน อย่างไรก็ตาม อิสลามได้วางกรอบควบคุมให้เป็นที่แน่ใจว่า “การพัฒนาทั้งหลาย” ต้องนำมาซึ่ง “ประโยชน์สูงสุด”สำหรับชุมชน (ประชาชาติ) ทั้งหมด ไม่ใช่ประโยชน์เฉพาะคน หรือกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง อิสลามได้ยกระดับความสำคัญของ “ความใส่ใจ” และ “คุณค่า” เผื่อแผ่ครอบคลุมถึงสิ่งมีชีวิตอื่นๆ ทรัพยากรธรรมชาติ และคนรุ่นหลังด้วยเช่นกัน
(ภาพอ้างอิงจาก http://www.lookoutmag.com/for-future-generations/)
การที่อิสลามได้สั่งห้ามการให้กู้เงินโดยคิดดอกเบี้ย (riba) และห้ามปล้นชิง “อนาคต” มาใช้ในปัจจุบัน อิสลามกำลังบอกเป็นนัยว่า น้ำมันเชื้อเพลิงที่เราใช้ในปัจจุบันนั้น ต้องไม่ส่ง “ผลกระทบต่ออนาคตของมนุษยชาติ” ดังนั้น เราต้องรู้จักการใช้เชื้อเพลิงฟอสซิล (พลังงานสิ้นเปลือง เช่น น้ำมัน ถ่ายหิน และ ก๊าซธรรมชาติ เป็นต้น) ในปริมาณที่จำกัด พอดี และต้องคำนึงถึงการจำกัดการปล่อยคาร์บอนไดออกไซด์ (CO2 emission) สาเหตุให้เกิดการเปลี่ยนแปลงสภาพทางภูมิอากาศ
โดยทั่วไป ระบบธนาคารพาณิชย์ทั้งหลาย มักนิยมให้มีการปล่อยกู้และส่งเสริมให้เกิดการลงทุนในโครงการขนาดใหญ่ (mega-projects) ที่มักเอารัดเอาเปรียบทรัพยากรธรรมชาติอยู่เนืองๆ ในทางกลับกัน หลักการอิสลามกลับเห็นว่า ต้องส่งเสริมการพัฒนาที่สามารถลดก๊าซเรือนกระจก (greenhouse gas) และเอาใจใส่ในประเด็นการวัดปริมาณการใช้ทรัพยากรธรรมชาติของมนุษย์ที่เรียกว่า “รอยเท้านิเวศ” (ecological footprint-EF) ในภาคการผลิตทุกรูปแบบ
“วิชาเศรษฐศาสตร์อิสลาม”ให้ความสำคัญกับหลักการช่วยเหลือ ร่วมแบ่งปัน และห่างจากดอกเบี้ยอันเป็นการเอารัดเอาเปรียบมนุษย์ อีกทั้งได้จัดวางข้อจำกัดที่เป็นคุณเพื่อป้องกันผู้กู้ยืมให้มีโอกาสจ่ายหนี้สินได้ตามข้อตกลง ในขณะเดียวกัน สนับสนุนการจัดสรร “ความมั่งคั่ง” ในสังคมให้เท่าเทียม
(ภาพอ้างอิงจาก http://www.momscleanairforce.org/latinos-green-economy/)
กล่าวโดยสรุปแล้ว เนื้อหาที่กล่าวมาข้างต้นอาจช่วยส่งเสริมให้สังคมของเราเกิด“ระบบเศรษฐกิจสีเขียว” (green economy) อันเป็นระบบเศรษฐกิจที่นำไปสู่การยกระดับคุณภาพความเป็นอยู่ของมวลมนุษยชาติ เพิ่มความเป็นธรรมทางสังคม และสามารถลดความเสี่ยงทางด้านสิ่งแวดล้อมและปัญหาความขาดแคลนทรัพยากรในอนาคตได้ โดยทั้งนี้ ต้องอาศัยหลักการอิสลามสำหรับการปฏิรูปอย่างจริงจัง
.....(วัลลอฮุอะลัม วะอะลา วะอะห์กัม)....
(ภาพอ้างอิงจาก https://www.amazon.com/Odeh-Rashed-Al-Jayyousi/e/B00BCNBRHE)
